بلایای طبیعی، به مجموعه‌ای از حوادث زیانبار گفته می‌شود، که منشاء انسانی ندارند. این حوادث معمولاً غیرقابل پیش‌بینی بوده یا حداقل از مدتهای طولانی قبل نمی‌توان وقوع آنها را پیش‌بینی نمود.بلایای طبیعی دارای انواع گوناگونی است. زلزله، سیل، طوفان، گردباد، سونامی، تگرگ، بهمن، رعد و برق، تغییرات شدید درجه حرارت، خشکسالی و آتشفشان نمونه‌هایی از بلایای طبیعی هستند.

چند مورد از مرگبارترین بلایای طبیعی در تاریخ معاصر

• فاجعه رودخانه یانگ تسه – 1931

نوع: سیل

مکان: چین

میزان تخمینی کشته شدگان: 3.7 میلیون نفر

طغیان رودخانه یانگ تسه در سال 1931 مرگبارترین بلای طبیعی در قرن بیستم بود. سیل بین ماه های ژوئن و آگوست رخ داد و جان بیش از 3.7 میلیون نفر را در شرق و مرکز چین گرفت.

چین بین سال های 1928 تا 1930 یک خشکسالی طولانی را تجربه کرد و زمستان بین سال های 1930 تا 1931 بسیار سخت بود که به ذخایر بزرگ برف و یخ در مناطق کوهستانی منجر شد. این ذخایر سپس ذوب شده و طی باران های شدید بهاری در پایین دست به رودخانه یانگ تسه سرازیر شدند.

طغیان رودخانه افزون بر تلفات جانی و آوارگی ناشی از سیل، مزارع برنج را نیز به باتلاق تبدیل کرد و محصول برنج تا حدی زیادی از بین رفت. افراد بسیاری در شهرهای مجاور مانند ووهان و نانجینگ به این محصول وابسته بودند و از بین رفتن آن به گرسنگی مردم در مقیاس بزرگ منجر شد. حتی پس از فروکش کردن آب های سیل، بیماری هایی مانند حصبه و اسهال خونی موجب مرگ افراد بسیاری شدند.

• زلزله هائیتی – 2010

نوع: زلزله

مکان: لوگان، هائیتی

میزان تخمینی کشته شدگان: 316 هزار نفر

زلزله هائیتی در 12 ژانویه سال 2010 با بزرگی 7 ریشتر و در ساعت 16 و 53 دقیقه به وقت محلی رخ داد. مرکز این زلزله در لوگان، حدود 25 کیلومتری جنوب و غرب پورتو پرنس، پایتخت هائیتی، بود. تا روز 24 ژانویه، تا 52 پس لرزه به بزرگی 4.5 ریشتر یا بیشتر ثبت شدند.

بنابر گزارش دولت آمریکا، تعداد افراد کشته شده و مفقود 316 هزار نفر بود، 300 هزار نفر مجروح شده بودند و بیش از 1.3 میلیون نفر نیز بی خانمان شدند.

افزون بر تلفان انسانی، حداقل 300 هزار خانه، 60 درصد از زیرساخت های اداری و اقتصادی، 80 درصد از مدارس و بیش از 50 درصد بیمارستان ها تخریب یا به شدت آسیب دیدند. مجموع خسارت وارد شده حدود 200 درصد از کل تولید ناخالص داخلی هائیتی برآورد شده بود.

راههای پیشگیری و کاهش خسارات 

حوادثی مثل سیل و زلزله که در سطح کشور از احتمال وقوع بالاتر برخوردارند از طریق ساخت سدها، سیل بندها و بندهای انحرافی و آبخیزداری مناطق کوهستانی و شیبدار و نیزبا ساخت منازل مسکونی مقاوم در سطح قابل ملاحظه ای کاهش می یابند.

هر یک از عناصر جوی به تنهایی می تواند بلایای مهمی مانند افزایش دما و گرمازدگی، سرعتهای زیاد باد و وقوع توفان، بارشهای تندری و وقوع تگرگ، یخبندان و سرمازدگی و ... را ایجاد کند. اما بیشترین خسارات جانی و مالی بر اثر پدیده های جوی ترکیبی و خطرات ثانویه ناشی از آنها می باشد، مانند توفان، رعد و برق، خشکسالیها، سیل، آتش سوزی و ...
تأثیرگذاری بلایای جوی بر جوامع با توجه به وضعیت توسعه اقتصادی و آسیب پذیری آنها متفاوت است. به طوری که رویدادهای جوی بیشترین خسارات جانی را در کشورهای کمتر توسعه یافته و بیشترین خسارات مالی را در کشورهای بیشتر توسعه یافته ایجاد می کنند.
بررسی اطلاعات و آمار طی سالهای ۹۲-۱۹۶۳ نشان می دهد که مرگ و میر ناشی از سیل به علت مشکلات پیش بینی روبه افزایش بوده در حالی که مرگ و میر ناشی از توفانهای حاره ای به دلیل موفقیت نسبی در پیش بینی و هشدار طرحهای تخلیه مناطق در خطر کاهش یافته است.
در سالهای مذکور وقوع خشکسالیها نیز افزایش قابل ملاحظه ای را نشان داده اند. کاهش اثرات سیلاب با روش هایی مانند مقاومت در مقابل خطر توسط طراحی و ساخت دیواره های مناسب یا ساخت های دفاعی در مقابل سیل قابل حصول است.
کاهش خسارات ناشی از رویدادهای جوی اقلیمی با اجرای برنامه های بلند مدت و کوتاه مدت مانند اعلام خطر بهنگام و استفاده مناسب از زمین ممکن می باشد.
در سالهای اخیر نگرانی دانشمندان در مورد تغییرات اقلیمی ناشی از دخالتهای بی رویه بشر در طبیعت و افزایش آلودگی های جوی بیشتر شده است. افزایش دمای سطح زمین که از نیمه دوم قرن اخیر شتاب بیشتری به خود گرفته است، معلول عواملی چون افزایش فعالیت های صنعتی و تولید روزافزون گازهای گلخانه ای است.
یکی از نتایج افزایش دما که تغییراتی را در روابط متقابل بین اقیانوسها و سیستم گردش عمومی به وجود می آورد بروز خشکسالی در برخی از نقاط جهان و رخداد توفان و سیلاب در نقاط دیگری از زمین می باشد.
خشکسالی با کاهش آب قابل دسترسی می تواند به شکل های گوناگون مانند کمبود بارش، کاهش دبی رودخانه ها و یا پایین رفتن سطح آبهای زیرزمینی مشاهده گردد.
طبقه بندی بلایای طبیعی
پدیده های ناهنجار عبارتند از:
الف: پدیده های ناشی از عواملی تحمیلی بر طبیعت: (آلودگی هوا، بارانهای اسیدی، افزایش گاز کربنیک و آلاینده ها در جو و اثرات گلخانه ای ناشی از آنها، نازک شدن لایه ازن و ...)
ب: پدیده های ناشی از مکانیزم و ساختار عوامل طبیعی (زلزله، سیل، خشکسالی، بیابان زایی، پیشروی آب دریاها در خشکی و...) هر چند که برخی از این پدیده ها می تواند به علت تداخل هر دو عامل فوق که درواقع تشدیدکننده پدیده ها محسوب می شود نیز رخ دهد. از دیدگاه دیگر پدیده های ناهنجار طبیعی را می توان به صورت زیر طبقه بندی نمود:
حوادث طبیعی ناشی از عوامل زمین ساختی، بلیه تدریجی مثل آتشفشان، بلیه ناگهانی مثل زلزله، حوادث طبیعی ناشی از عوامل آب و هوایی مثل خشکسالی و سیل.
برخی از بلیه های طبیعی با فشار آب و هوایی (بارشها، طوفان، خشکسالیها و...) و نیز با منشأ زمین ساختی (آتشفشان، بهمن و ... ) با روشهای خاص و با درصد احتمال قابل پیش بینی اند که با توسعه علوم و فنون و ارتقای علمی بشر روزبه روز ضریب اطمینان چنین پیش بینی هایی بیشتر خواهد شد.
پیش آگاهی
پیش آگاهی و پیشگیری در کلیه امور بهتر از مبارزه و درمان است، در بسیاری از مواقع پیشگیری صدمات و خسارات جانی و اقتصادی ناشی از این گونه بلایا را به حداقل ممکن رسانده و این مهم نیازمند آگاهی و شناخت آحاد جامعه است و باید در سطح جوامع انسانی بسط و گسترش بیشتری پیدا کند.
به طور مثال، حوادثی از قبیل زلزله، سیل، کاهش سطح جنگل ها و مراتع، گسترش بیابانها و ... با ساخت منازل مسکونی مقاوم، ممانعت از کندن بوته ها و درختان جنگلی، جلوگیری از چرای مفرط مراتع، احداث سیل بندها و سدها و... قابل پیشگیری است. به طور کلی پیش آگاهی و پیشگیری در تقابل با بلاهای طبیعی از نظر زمانی دارای سه مرحله پیش از وقوع، هنگام وقوع و بعد از وقوع است.
مرحله قبل از وقوع نیازمند تمهیداتی شامل پیش بینی های مورد لزوم بر مبنای اطلاعات درست در امور هواشناسی، زمین شناسی و زیست محیطی، استفاده از سازه های موثر در کاهش بلیه و آماده سازی اذهان عمومی در راستای تقابل با چنین رخدادهایی می باشد.
تخصیص اعتبارات در جهت موارد پژوهشی و اجرایی در مراحل سه گونه فوق نیز باید مد نظر قرار گیرد.
هنگام وقوع حادثه وجود امکانات لازم برای کمک رسانی به خسارت دیدگان و جلب مشارکت عمومی از طریق رسانه های گروهی ضروری است.
در مرحله بعد از وقوع به کارگیری روشهای مقابله با پدیده های ثانویه و احتمال صدمات مجدد ناشی از حادثه، درخور اهمیت است. مهمترین روش برای مقابله با بلایای طبیعی، علمی نمودن و اجرای درست برنامه های مقابله از طریق برنامه ریزیهای جامع منطقه ای، ملی و فراملی است.